|
Martha Ostenso var fødd i Arna 17. september 1900. Mor hennar var Oline Olsdotter Tungeland, fødd 1873 og dotter til bonden Ole Larsen Tungeland og kona Anna Johannesdotter Borge. Faren var Sjur Brigtson Østensø, fødd 1874 i Øystese i Hardanger. Martha var første barnet deira. Østensø eller Østensjø var ein eldre skrivemåte for stadnamnet Øystese. Familien måtte skrive namnet med o i Amerika då bokstaven ø ikkje finst på engelsk. Så det er fleire grunnar til at ein ikkje umiddelbart kjenner att namnet hennar som knytta til Øystese. Ho blei kan hende heitande Martha etter bestemora Marita frå Øystese og etter ei tante. Mora hadde hatt ei søster med namnet Martha som var død året før Martha Ostenso blei fødd.
Folketeljinga av 3. desember 1900 syner at familien budde hos Martha sine besteforeldre på Tungeland på den tida. Faren Sjur Brigtsen Østensø var meieristyrar. Mor til Martha var meierske, og ein bror til mora som og budde heime på Tungeland, Johannes Olsen Tungeland (f. 1879) var meierist. Frå 1888 var det to meieri i Arna, på Haukeland og i Indre Arna, så far til Martha var vel meieristyrar på det eine. Oline hadde nok slutta som meierske då ho fekk barn. Foreldra kan ha fått opplæringa si ved Øystese meieri der det frå 1891 var meieriskole. Faren hadde og gått på folkehøgskolen som Chr. Hambro hadde ei tid i Arna. Foreldra til Martha hadde altså litt utdanning, noko som serleg for kvinner ikkje var vanleg den gongen.
Med utdanning bak seg og utan å mangle arbeid ser det ut for, skulle ein tru at foreldra til Martha og onkelen hadde gode levebrødsutsikter her i landet. Men Amerika må ha lokka dei som så mange andre på den tida. Hordaland med Bergen hadde over 17 000 utvandrarar i åra 1901 – 1910, eit tiår med særs høg utvandring. Protokollar over emigrantar som drog frå Bergen med skip i den tida, syner at ikkje få av utvandrarane høyrde heime i Arna. Mange kvinner og menn reiste frå gardar i bygda og frå Ytre Arna, og mange var unge og ugifte.
Noko overraskande er det å finne at ein del ugifte, ja ektepar og, som hadde emigrert, kom heim på besøk og drog over igjen. Når dei hadde råd til å ta seg ein tur tilbake til Arna, tyder det på at dei stod seg bra økonomisk i sitt nye heimland. Desse Amerika-fararane hadde sjølvsagt langt meir å fortelje enn det brev kunne formidle om korleis det var der borte. Dette har sikkert freista andre bygdefolk også til å emigrere.
9. mai 1901 drog Johannes Olsen Tungeland frå Noreg og slo seg ned i Sør-Dakota. Året etter, 29. august 1902, fylgde søstera Oline etter med dottera Martha som nærma seg to år. Mannen Sjur var då alt i USA, men han må ha reist frå ei anna hamn enn Bergen sidan han ikkje er nemnt som emigrant frå denne byen. Oline, Lina eller Lena som ho visstnok blei kalla, og Martha skulle altså møte mann og far der over. Familien kom til å bu i Minnesota og Sør-Dakota, statar med mange norske innvandrarar, før dei i 1915 slo seg ned i provinsen Manitoba i Canada. Då var Martha altså i sitt femtande år. Ho hadde to yngre brør. ”Barndomen min er historia om sju små landsbyar i Minnesota og Sør-Dakota” har Martha sjølv fortalt. Men ”rastløysa til far min dreiv oss nordover mot nye landområde”.
Ein yngre onkel av Martha, Olav Andreas Olsen Tungeland, emigrerte også, 11. april 1905. Han oppgav då han drog, at han var verksarbeidar og arbeidsledig og at han skulle til Clear Lake i Sør-Dakota ”til sin broder meieribestyrer Tungeland”. Johannes Tungeland hadde altså fått seg arbeid i meieribransjen der borte, og det hadde også far til Martha. Både Johannes og Olav Tungeland kom tilbake til Arna på besøk, Johannes same året som broren drog til USA. Meierist og ungkar ”Mr. John Olson Tungeland” – amerikansk var han blitt i namnet – reiste tilbake til Sør-Dakota frå Bergen 27. desember 1905. Jula i gamlelandet hadde han altså fått med seg den tid han hadde vore heime. Han blei verande i USA.
”Mr. Olaf Andr. O. Tungeland” kom ein tur til Noreg i 1910. Han oppgav at yrket hans var oljekompaniarbeidar, og at han skulle reise til Alexandria i Minnesota då han forlet Bergen igjen 1. april 1910. Han døydde nokre år seinare.
Martha Ostenso levde til 1963 og skal ha vore tre gonger i Noreg, første gong om hausten 1925. Det var nok etter at ho hadde vunne den store prisen. Om foreldra hennar då var med, kjenner eg ikkje til. Faren døydde i ei ulykke i 1930-åra, og mora levde til etter krigen. Martha hadde – og har vel ennå(?) – slekt igjen i Arna då onkelen hennar, eldste bror til mora, tok over gardsbruket på Tungeland. Bestemora døydde i 1918, men bestefaren levde til 1941. Folketeljinga i 1920 syner at han då var kårmann, hadde arbeid som skomakar og var losjerande med kost hos sonen Sjur.
Martha Ostenso arbeidde noko som lærarinne i Canada då ho var 18 år, og studerte så eit år ved universitetet i Manitoba. Før 1925 hadde ho også hatt arbeid som journalist og som sosialarbeidar i slummen i New York. I debutromanen ”Grågås” bygger Martha på erfaringar frå livet sitt i småsamfunn der det budde folk av ulik nasjonalitet og frå si tid som lærarinne.
Romanen skildrar menneske gjennom ein sommar i eit lite innvandrarsamfunn av farmarar med folk frå fleire nasjonar, også nordmenn. Ei ung lærarinne kom dit i april for å halde skole der til oktober då ho reiser. Lærarinna og familien ho bur hos, er hovudpersonar i boka. Sentrale motiv er på den eine sida korleis mannen i denne farmarfamilien, Caleb Gare, jordhungrig og maktsjuk, tyranniserer kona og borna sine. På den andre sida er det ei kjærleikshistorie mellom lærarinna og son til kona fødd utanfor ekteskap, ein mann som berre kona og mannen i familien der lærarinna bur, kjenner opphavet til. Grågåsflokkane som kjem om våren og drar om hausten, symboliserer mellom anna fridomslengt og utferdstrong, serleg til ei dotter i familien som gjer opprør mot den dominerande faren.
Denne prisromanen blei omsett til mange språk og kom i mange utgåver i 10 land. Dette var starten på ein 15 – 20 års produktiv periode litterært i livet til Martha Ostenso. I alt 15 romanar kom i hennar namn, den siste i 1958, og fleire blei omsette til norsk. Ho skreiv og omkring 30 noveller. Hennar liv var også særmerkt ved at ho var den første norsk-amerikanske kvinna som levde av å skrive og ved det forsørgde seg sjølv og andre som stod henne nær. Ho hadde ikkje barn og gifta seg først i 1944.
Men ho levde ikkje konvensjonelt i si tid. Ho hadde frå cirka 20 års alder og resten av livet eit fagleg og privat nært samarbeid og vennskap med ein mann som ho møtte då ho studerte ved universitetet i Manitoba, Douglas Durkin. Han var universitetslærar der, forfattar og 16 år eldre enn henne. Dei budde mykje i lag og gifta seg etter at kona hans var død. Nyare forsking vil ha det til at Durkin hadde mykje å seie for den litterære produksjonen som kom i namnet til Martha Ostenso, og at han og tok del i utforminga av det ho skreiv.
Romanane som var omsette til norsk, 9 i alt, blei nok lesne av slekta her. Lars M. Aadna skriv i ættesoga for Arna at morfaren Ole Larsen Tungeland ikkje var heilt nøgd med bøkene hennar. ”Ikkje eit Gudsord i dei” skal han ha sagt. Han og dotterdottera representerte ikkje berre to ulike generasjonar, men og to ulike kulturar. Det amerikansk-kanadiske samfunnet hadde forma henne meir enn den norske, vestlandske foreldrearven sjølv om ho blei omtala som ei ”Vikingdotter”.
Folk som har studert forfattarskapen hennar, meiner at det meste ho har skrive, syner skandinavisk påverknad i tema og i karakter- og miljøskildring. Handlinga er gjerne frå første og andre generasjons innvandrar- og nybyggarmiljø i USA og Canada. Livet og naturen der er levande og truverdig skildra. Dei kvinnelege hovudpersonane kjenner sitt eigenverd og er intelligente og aktive. Romanane hennar er prega av eit sosialt engasjement, og dei fortel mykje om livsvilkåra som mange møtte i det nye landet som dei eller forfedrane hadde dratt til.
Sjølv om alt Martha Ostenso gav ut var på engelsk, var norsk morsmålet hennar, og ho var tospråkleg. Ja, etter å ha lese ”Grågås” på norsk, meinte ho sjølv at boka på dette språket formidla betre enn på engelsk ånda i forteljinga (the spirit of the story) slik ho sjølv opphavleg hadde tenkt seg den. Ho tok ikkje amerikansk statsborgarskap før i 1931, noko som og er sett som teikn på at ho var knytta til den norske bakgrunnen sin.
Bøkene til Martha Ostenso finn ein ikkje i bokhyllene til biblioteka lenger. Men Bergen offentlege bibliotek har dei 9 romanane hennar som ein kan lese på norsk, i sine magasin. Dei kan lånast om ein vil!
---
Kjelder:
- Lars M. Aadna: Aadna sokn. Haus i soga og segn. Bergen 1964.
- L. H. Thorpe: Ættarbok for Kvam, Øystese sokn, bind 3, 1957.
- Folketeljingar 1900 og 1920 og protokollar over utvandring over Bergen hamn, Statsarkivet i Bergen og datautskrifter.
- Joan N. Buckley: Martha Ostenso: Norwegian-American Immigrant Novelist. Norwegian-American Studies, vol. 23, side 69-81, Northfield 1979.
- Nan Bentsen Skille: Vikingenes datter, valkyrienes mor. En presentasjon av forfatteren Martha Ostenso (1900-1963), Sirene nr. 1, 1981.
- Halldor Sandvin: Martha Ostenso, norskfødd forfattar med suksess i mange land. Kronikk, Bergens Tidende 2. jan. 1981.
- Stan Atherson: Martha Ostenso and Her Works, Toronto, Ontario 1991.
Mål og Miljø redda bøker:
Mål og Miljø hadde i 2001-utgåva ein artikkel om den norsk-amerikanske forfattaren Martha Ostenso med røter mellom anna frå Tungeland i Arna, skriven av Ingeborg Fløystad.
Frå Rockford, USA, har redaksjonen fått eit brev frå Turid Skreien Addams som vi siterer frå:
”Eg har fått 2001-utgåva av Mål og Miljø i mars i år (2002). Der leste eg artikkelen om Martha Ostenso med stor interesse. Deretter tok eg ein tur til byens bibliotek her i Rockford for å sjå om dei hadde bøkene. Og der viste det seg at dei hadde fleire; ”Wild Geese” (1925), ”The Dark Dawn” (1926), ”Waters under the Earth” (1930), ”The Stone Field” (1937), ”O River, remember” (1943) og ”Milk Route” (1948).
Eg har nettopp lest nokre av dei nemnde bøkene. Desse bøkene har vore av liten interesse i dei seinare åra, så eg blei fortald at dei no var oppbevarte i kjellaren på biblioteket, og dersom etterspurnaden etter bøkene uteblir ei stund til, blir dei kasta bort. Så eg håpar at eg kan få lest alle bøkene før den tida.
Men hovudårsaka til at eg skriv, er at ein artikkel i Mål og Miljø kan opna døra til lesarane sine slik at dei kan oppdaga eller lesa noko nytt.
Helsing Turid Skreien Addams.”
Mål og Miljø håpar for sin – og andre – sin del at desse bøkene av Martha Ostenso no vert tekne vare på av biblioteket i Rockford – og andre stader.
Dag Anton Boge
Redaktør, Mål og Miljø
|
